Στην αρχή ήταν ένα μικρό λοφώδες νησάκι, πολύ κοντά στην αττική ακτή και ανάμεσα σε αυτήν και την Σαλαμίνα. Οι φυσικοί του όρμοι δέχτηκαν από τα προϊστορικά χρόνια τα πλεούμενα των πρώτων κατοίκων της Αττικής, και όταν το νησάκι ενώθηκε με την ενδοχώρα και μετατράπηκε σε χερσόνησό της, έγιναν τα λιμάνια της Αθήνας (μιάς πόλης που σχηματίσθηκε από την συνένωση των μεσόγειων με τους παράλιους οικισμούς της ανατολικής και νότιας Αττικής).

Από αυτό το σημείο και πέρα ο Πειραιάς θα ενώσει την μοίρα του με αυτήν της Αθήνας. Θα γίνει το ορμητήριο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας προς την εμπορική, πολιτική και πολιτιστική κυριαρχίας της στον κόσμο της κλασικής αρχαιότητας. Το φυσικό λιμάνι της Ζέας (Πασαλιμάνι) ήταν ο κεντρικός πολεμικός ναύσταθμος της αρχαίας Αθήνας, όπως μαρτυρούν τα σημερινά υπολείμματα τῶν νεωσοίκων. Το λιμάνι της Μουνιχίας (Μικρολίμανο) ήταν επίσης πολεμικός ναύσταθμος και έδρα των δύο ιερῶν πλοίων της Αθήνας. Στη θέση του σημερινού κεντρικού λιμανιού βρισκόταν το αρχαίο εμπορικό λιμάνι, το Εμπόριον.

Η μεγάλη εμπορική δραστηριότητα του αρχαίου λιμανιού το έκανε να κατοικείται από μεγάλο πληθυσμό ξένων εμπόρων (μέτοικοι), που η παρουσία τους έδινε στον Πειραιά ένα ιδιαίτερο κοσμοπολιτικό χαρακτήρα, σε αντίθεση με την πιο συντηρητική κοινωνία της Αθήνας. Αυτό αντανακλούσε γενικότερα στις πολιτικές και πολιτισμικές συμπεριφορές των αρχαίων Πειραιωτών: ο Πειραιάς ήταν από τότε η βάση του δημοκρατικού κόμματος και το θέατρο όλων των νεωτερισμών της εποχής.

Η καταστροφή του Πειραιά από τους Ρωμαίους και η παρακμή της Αθήνας σαν κέντρου πολιτικής ή πολιτισμικής σημασίας στους αιώνες που ακολούθησαν, μετέτρεψαν τον Πειραία σε ασήμαντη πολίχνη και το λιμάνι του σε περιφερειακό λιμάνι στοιχειώδους εμπορικής δραστηριότητας και αλιέων.

Κατά την διάρκεια του αγώνα της ανεξαρτησίας ο Πειραιά θα γίνει πεδίο μεγάλων μαχών μεταξύ των επαναστατημένων Ελλήνων και των Τούρκων. Σε αυτές θα βρεί τον θάνατο και ο Γεώργιος Καραϊσκάκης

Η εθνική ανεξαρτησία και η ανάδειξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα του νεοσύστατου κράτους έκαναν τον Πειραιά να αναλάβει τον αρχαίο ρόλο του σαν μεγάλο λιμάνι της χώρας. Το δεύτερο μισό του 19ου αι. είναι μια περίοδος μοναδικής οικιστικής, οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης του Πειραιά. Ο Πειραιάς εκτός από μεγάλο λιμάνι και σύγχρονη πόλη με πολεοδομικό σχεδιασμό και φιλόδοξη αρχιτεκτονική, γίνεται και το μεγάλο βιομηχανικό κέντρο της χώρας. Η πληθυσμιακή του αύξηση είναι εκρηκτική, καθώς χιλιάδες εσωτερικοί μετανάστες συγκεντρώνονται στις νεοσύστατες γειτονιές του σε αναζήτηση οικονομικής τύχης. Ο Πειραιάς είναι και πάλι το κοινωνικό εργαστήρι της Ελλάδας, η μήτρα του νεοελληνικού αστικού λαϊκού πολιτισμού.

Το 1922, τα κύματα τῶν προσφύγων του μικρασιατικού Ελληνισμού θα διπλασιάσουν τον πληθυσμό του Πειραιά αιμοδοτώντας τον με χιλιάδες νέους κατοίκους, υψηλής κοινωνικής και πνευματικής περιουσίας. Ο Πειραιάς είναι πλέον η πιο δυναμική κοινωνία του νεαρού κράτους.

Σε αυτήν την εξέλιξη θα βάλει προσωρινό τέλος η καταστροφή του λιμανιού από τους Γερμανούς το 1941, ο βομβαρδισμός του από τους Συμμάχους το 1944 και οι φοβερές εμφύλιες συγκρούσεις που ακολούθησαν την απελευθέρωση.

Από την δεκαετία του 1950 και μετά ο Πειραιάς θα γνωρίσει μιαν νέα ανάπτυξη. Αναρχη αυτήν την φορά και μάλλον καταστροφική για το φυσικό και οικιστικό υπόβαθρο του όμορφου λιμανιού και της πολής, που προπολεμικά ήταν από τα ομορφότερα της Μεσογείου. Παρόλα αυτά, ο Πειραιάς έχει μεγάλο ιστορικό και κοινωνικό φορτίο για να πάψει να συγκινεί τὸν σύγχρονο επισκέπτη. Αλλωστε η θάλασσα, που ήταν πάντα η αφορμή αυτής της μοναδικής πόλης, παραμένει εκεί, να την σώζει από την “αναπτυξιακή” μας επιπολαιότητα και να δικαιώνει την ύπαρξή της.